Sredinom 19. vijeka Švedska je bila siromašna zemlja na periferiji Evrope. Preživljavalo se od poljoprivrede, no zahvaljujući brojnim prilagođavanjima (da ne kažemo reformama) uspjeli su se “priključiti” globalnom razvoju, pratiti industrijske revolucije te se transformisati u jednu od najboljih zemalja svijeta.
Danas Švedska ima oko 10 miliona stanovnika. BDP po stanovniku iznosi preko 51.000 dolara, što je svrstava među najbogatije zemlje. Iako ima vrlo snažnu industriju, čak 65 odsto BDP-a čine usluge dok industrija učestvuje sa 33 odsto, a poljoprivreda sa samo 1,6 odsto. Slično je i s radnom snagom koje čak 86 odsto radi u sektoru usluga, u industriji 12 odsto, a u poljoprivredi samo 2 odsto.
Krajem 19. vijeka uhvatili voz industrijske revolucije
Industrijsku revoluciju s prelaza iz 19. u 20. vijek Švedska je iskoristila za uskakanje u voz koji će ih kroz naredne decenije odvesti na svjetski vrh. 1900. godine pedeset odsto Šveđana bilo je vezano za poljoprivredu, no nove, modernije mašine omogućili su modernizaciju i tog sektora, ali i razvoj ostalih sektora, pa su ubrzo postali veliki izvoznici čelika, željeza i drveta. Započeo je snažan razvoj industrije i izvoza kojem je pogodovao i uspon evropskih ekonomija, koje su generisale veliku potražnju za švedskim proizvodima. U to vrijeme nastala su i mnoga dionička društva, danas multinacionalne kompanije poput Ericssona, ABB-a itd.
Početkom 20. vijeka veliki podsticaj razvoju industrije dalo je i korištenje još jednog resursa – vode, odnosno rijeka i vodopada na sjeveru zemlje, koji su iskorišteni za proizvodnju relativno jeftine električne energije. Jeftina energija omogućila je švedskoj industriji konkurentnost na globalnom tržištu. Tada su postavljeni temelji švedske industrije zasnovane na inženjerstvu, rudarstvu, proizvodnji čelika i drva, čije konture prepoznajemo još i danas.
Naravno, kroz istoriju nije sve išlo glatko, no Švedska se kroz faze razvoja, uglavnom uspješno, prilagođavala promjenama, što joj je osiguralo dugoročni uspjeh.
Iako nije učestvovala u Prvom i Drugom svjetskom ratu, oni su imali značajan uticaj na njihovu ekonomiju.
U periodu nakon Prvog svjetskog rata uslijedila je snažna kriza švedske ekonomije, koja je izbila 1921. godine. Nezaposlenost je porasla na 30 odsto, proizvodnja pala za 25 odsto, mnoga preduzeća su bankrotirala i to je bio jedan od najtežih perioda za švedsku industriju.
Nakon toga uslijedilo je nekoliko godina oporavka, nakon čega 1929. godine u SAD-u izbija “Velika depresija”, ekonomska kriza koja se prelila na svijet, te ponovo u Švedskoj početkom 30-ih godina dolazi do problema. Nezaposlenost raste na 25 odsto nakon što je došlo do snažnog pada izvoza zbog manjka potražnje na stranim tržištima.
Švedska je 1931. snažno devalvirala svoju valutu u odnosu na dolar, time su pokušali dati podršku izvozu, i to je najbolje iskoristio drvni i rudarski sektor. Početkom 30-ih godina učinjeni su i prvi koraci ka uspostavi tzv. “švedskog modela” – politika je željela preuzeti veću odgovornost za socijalne probleme i uticati na poslovne cikluse.
Uspostava “švedskog modela”
Nakon Drugog svjetskog rata uslijedio je period ekonomskog procvata. Švedska nije učestvovala ni u ovom ratu te su njihova industrijska postrojenja i radna snaga ostali netaknuti, što im je dobro došlo u poslijeratnoj obnovi Evrope.
“Švedski model” je tada nastao kao istorijski kompromis između socijaldemokratske vlade i industrijskog sektora koji je u privatnom vlasništvu, i predstavljao je srednji put između planske ekonomije i kapitalizma. Velike kompanije su u privatnom vlasništvu, izuzev nekih državnih monopola, te se paralelno razvijao privatni sektor. Znači, ukratko, velika industrija u privatnom vlasništvu, veliki javni sektor finansiran porezima, jaki sindikati te je država s aktivnom ulogom kroz razne politike na tržištu rada.
U početku, stvar je dobro funkcionisala. Od radnih 50-ih godina do kraja 70-ih Švedska je jedna od najuspješnijih zapadnih zemalja. U periodu od 1960. do 1965. prosječni rast BDP-a iznosio je 5,3 odsto, dok je produktivnost rasla po stopi od 5,6 odsto godišnje.
Ali tokom 60-ih godina dolazi do snažnih promjena na tržištu rada iako je u poslijeratnim godinama nezaposlenost bila vrlo niska, samo 2 odsto meke industrije, poput tekstila i kože su ipak “popustile” pod pritiskom međunarodne konkurencije. Tokom 60-ih i 70-ih godina dolazi do snažnog rasta javnog sektora, i sistema socijale što je povećalo pritisak na porezni sistem. Švedska je i danas poznata po relativno visokom poreskom opterećenju.
Tokom 70-ih godina ponovno stižu problemi. Izvozno orijentisanu Švedsku snažno je pogodila “nafta kriza” iz prve polovine 70-ih godina. Pad globalne ekonomske aktivnosti izgurao je na površinu probleme, koji nisu bili vidljivi dok je ekonomija snažno rasla 60-ih godina. Visoki porezi i razne regulacije sada su postale preveliko opterećenje. Vlada je 70-ih pokušavala subvencijama spašavati čeličane i brodogradilišta ali to se pokazalo samo kao kratkoročno rješenje za održavanje zaposlenosti. Pokušali su i s devalvacijom valute, koja je kratkoročno podigla konkurentnost neki sektora, no ni to nije bilo dugoročno rješenje problema.
Početkom 90-ih uvode strogu kontrolu trošenja javnog novca
Rješenje je stiglo tikom 80-ih godina u vidu deregulacije. Švedska je tokom 80-ih shvatila da ako želi povećati konkurentnost na globalnom tržištu da mora deregulisati brojne sektore.
Uslijedile su godine ekonomskog rasta, sve do devedesete kada se Švedska suočila s pucanjem nekretninskog balona, koji je nastao nakon deregulacije finansijskog tržišta i snažnog porasta kreditiranja, ali Švedska je tada napravila novi zaokret.
Nakon te krize uvode uravnoteženi budžet, državna potrošnja se ograničava s ciljem dovođenja javnih finansija u pozitivu.
Prvo je 1996. uvedeno ograničenje javne potrošnje, što je naišlo na široku podršku svih političkih opcija – i desnih i lijevih. Cilj je bio budžetski suficit kako se ne bi akumulirao javni dug i prenosio na sljedeće generacije.
Nakon toga, 2007. godine uspostavljeno je Vijeće za fiskalnu politiku, sastavljeno od stručnjaka koji imaju zadaću kontrolisati je li državna potrošnja u skladu ciljevima rasta, zaposlenosti i dugoročne održivosti javnih finansija. Švedska je time postala jedan od financijski najodgovornijih zemalja Evrope. Javni dug je oko 40 odsto BDP-a. Budžetski prihodi veći su od rashoda (274 milijarde USD / 270 milijardi USD)
Moderna ekonomija
Pametno upravljanje javnim finansijama omogućilo im je i da tokom i nakon posljednje globalne krize izbjegnu iznenadne rezove a uspjeli su čak i snižavati poreze.
Švedska je danas moderna ekonomija, okrenuta visokim tehnologijama. Mnoge, danas globalno poznate tehnološke kompanije, nekad start-upi, poput Skypea i Spotifyja, imaju korijene u Švedskoj.
Iako je Stokholm glavni grad i poslovni centar Švedske, i ostali dijelovi su vrlo razvijeni – jedina su zemlja Evropske unije u kojoj sve regije imaju BDP iznad prosjeka.
(index.hr)
