PRILOG ZA PROUČAVANJE PROŠLOSTI PRNJAVORA I OKOLINE- piše: Dario Topić, profesor istorije

Neophodnost periodičnog časopisa

Mogao bi se činiti sujetnim momenat ispoljavalja težnji za razmatranja o prošlosti jedne uže zajednice, taj „lokal – patriotizam“ u kome se veliča ili blaže rečeno donose znanja o mjestu, ljudima i događajima koji su, kako se čini, bili bez značaja u širem kontekstu postojanja i trajanja jednog naroda, države ili privremenih vladara. Opšti utisak običnog čovjeka ali često i onog obrazovanog je, da su bitne životne okolnosti uvijek proizvod nekog udaljenog centra, udaljenih dešavanja, društveno – političkih i kulturnih strujanja. To je svakako u dobroj mjeri tačno, međutim uklanjanje takvog utiska, sa sobom najčešće nosi suočavanje sa „istrajnim“ i „temeljnim“ obrazloženjima pojedinaca da se ovdje, u maloj sredini koja ga (tog pojedinca) i koja nas svakodnevno okružuje, ništa posebno ni u prošlosti nije dešavalo. To u dobroj mjeri i jeste tačno ali, dozvoliću sebi da ovdje istaknem, više kao oportunistički momenat pojedinca i mjesta da se skloni od teškoće traganja i „kopanja“ za tim izvorima i literaturom koja govori o životu i stvaralaštvu u „našem dvorištu“ jer tih izvora i literature ipak ima, ali ono u čemu se nepobitno slažem jeste teškoća kojom se do njih dolazi. Istorijska nauka to može obrazložiti jednostavnim ali kao ozbiljna nauka utemeljenim stavom nedostatka istorijskih izvora posebno kad su manje sredine u pitanju.

Život jednog mjesta dakle, nije zavisio samo od perspektive i stremljenja centra. Zaista se ponekad teško oteti utisku da su u procesu svog razvitka pod raznim vladarima i državama, male sredine u Bosni i Hercegovini uzimale simbolično pa i nikakvo učešće. Slično je i sa Prnjavorom za kog se čini da je u prošlosti osim učmalog čaršijskog, kotarskog, sreskog i opštinskog života, bio nebitna sredina, ušuškana u svoj mir i svoje teškoće, sa ljudima bez uticaja i učešća u životu u tom momentu trenutne države. Neosporno je, međutim, da su i manje sredine ugledajući se na veće, imale potrebe i težnje za što raznovrsnijim društvenim, političkim, javnim i zabavnim životom.

U ovom radu iznijeću određene kratke priloge, podatke ili crtice iz prošlosti Prnjavora i okoline do kojih sam došao ličnim istraživanjem, a za koje smatram da su manje poznati, odnosno prije svega, da nisu pominjani u skromnoj literaturi koja je do sada objavljena, a koja govori o Prnjavoru i njegovoj okolini. Podaci obuhvataju period od 1604. do 1950. godine. Slični momenti se dešavaju i sada. Preciznije, mi smo savremenici sličnih događaja, ali ne postojanje vremenske tj. istorijske distance čine da, kod većine, percepcija tih momenata i događaja stvori osjećaj neistoričnost pa, usudiću se ovdje napisati, i nebitnosti. Za najveći broj podataka koji se nalaze u ovom radu, postoji daleko više materijala od ovog kojeg sam naveo. Podaci su navođeni u manjem obimo iz nekih drugih razloga. Interpretacija svih podataka koje navodim u ovom radu možda imaju nedovoljnu stilsku i jezičku uobličenost ali taj segment mi je u ovom slučaju bio od sekundarnog značaja. Evo nekih crtica iz prošlosti Prnjavora i okoline:

• Prema Opširnom popisu Bosanskog sandžaka iz 1604. godine, selo Lišnja je imalo status kasabe. U njoj je živjelo 12 nemuslimana: Bartol, Radohne; Petre, hajjat; Ivan, Mariše; Toma, Andrije; Mihal, Jagada; Mihajlo, Obroja; Martin, Lekić; Ilija, Lekić; Novica, demirdžija; Ivan, Katarinić; Grgur, demirdžija; Josip, demirdžija.
• Gvardijan fra Vicencije Stipanić Dalmatinac i lektor fra Mate Luč opsluživali su 1623. godine pet župa među kojima je bila i Lišnja.
• Prema jednom izvještaju iz 1630. godine, u selu Lišnji je bilo 680, a u selu Popovići 600 krizmanika.
• Češengir ili Češnegir kao naselje locirano u samoj blizini Prnjavora, pominje se i nalazi u literaturi i na vojno – geografskim kartama iz 1718, 1723, 1737, 1749, 1788, 1810. i 1876. godine.
• Pomen Prnjavora nalazimo u jednom spisu iz 1725. godine, a postoji nešto detaljniji opis Prnjavora iz 1780. godine. Pomen Prnjavora mogao bi se nalaziti u jednom dokumentu iz 1630. godine, dok ga u popisu iz 1604. godine nema.
• Na jednoj krstači sa prostora Prnjavora koja ima dvanaest redova odlično očuvanog teksta izmeđuostalog piše: Zdje počiva brat u Hristu rab božiji jerej Petar i poživi ljeta…. a bista rodom i plemenom Vukadinović… pisa grešni jerej Simeun…
• Prnjavorski sveštenik Maksim Opačić (arhimandrit Melentije) bio je 1852. i 1853. godine, prenumerant (pretplatnik) Srpsko – dalamtinskog magazina.
• Sveštenik Josif Rakić koji se od 1903. godine nalazio na čelu parohije u Palačkovcima, u toku ustanka u Bosni i Hercegovini 1875 – 1878. godine, među prvima je stupio u četu Petra Mrkonjića, odnosno budućeg kralja Petra I Karađorđevića, gdje je uživao veliko Petrovo povjerenje. Kasnije je bio i u četi Goluba Babića.
• Jedan ugledni Prnjavorac pisao je o turskim nasiljima u Prnjavoru i okolini u vrijeme ustanka u Bosni i Hercegovini 1875 – 1878. Njegovi članci su objavljeni tokom 1876. i 1877. godine, a potpisao ih je pseudonimom „Srbin Bosanac“ i „Obzor.“
• Prnjavorski sveštenika Jakova Opačića žestoko je 1877. godine napadnut kao izdajnik i kao ličnost koja radi protiv ustanka Srba u Bosni i Hercegovini. Jakov Opačić bio je označen kao gnusna duša i pokvaren karakter, kao ličnost koja svojim djelovanjem sprečava narodno oslobođenje i srpsko ujedninjenje i sl. Međutim, ubrzo je upućeno izvinjenje Jakovu Opačiću kao poštenom Srbinu i čovjeku na koga je nepravedno bačena kritika i kletva. Sveštenik Jakov Opačić je za svoje zasluge u ustanku iz toga vremena, dobio i nekoliko ordena od srpske vlade kneza Milana Obrenovića. Odlikovan je pravom nošenja naprsnog krsta.
• Sve školske knjige kao i druge publikacije koje je izdavala Zemaljska vlada u Sarajevu, mogle su se 1885. i 1900. godine, kupiti u Prnjavoru u radnji Đorđa Milića, a 1888. i 1889. godine u radnji Bože Stankovića.
• Od 1883. pa do 1914. godine, kotarski načelnici i službenici koji su se bavili pitanjem šuma u kotaru Prnjavor bili su: Vilijam Jenko, Gustav Rojko, Jovan Hruška, E. Kocourek, Stefan Lukač, Franjo Jarožinski, Feliks Gril Šulc, Franjo Studeni, Klemens Veseli, Jakov Stojanović, Kosta Pajić, Mato Šumer, Henrih Netšer i Jovo Bamburać.
• Krajem 80 – ih i tokom 90 – ih godina XIX vijeka, u Prnjavoru su izvedene sljedeće pozorišne predstave: Školski nadzornik, Ljubavno pismo, Nesuđeni, Svekrva, Šaran, Izmirili se, Svetislav i Mileva, Boj na Kosovu, Nahod i Danica, itd.
• Kotarski predstojnik (kotarski načelnik) u Prnjavoru od 1888. do 1891. godine bio je baron Anton Švajger Leršenfeld.
• Godine 1896. godine na spisku pomagača jednog fonda u Bosni i Hercegovini našli su se zajedno braća Lazar i Mihajlo Trifković iz Prnjavora i književnici Aleksa Šantić i Svetozar Ćorović iz Mostara. Ovaj podatak je posebno interesantan jer je Lazar Trifković umro u avgustu 1893. godine. Postoji razlog zašto je njegovo ime na ovom spisku iz 1896. godine.
• Promjena nastavnog kadra kako u konfesionalnoj tako i u komunalnoj školi u Prnjavoru, bila je u vrijeme Austro – Ugarske vladavine vrlo burna i turbulentna. Iza takvih postupaka stoje i određeni politički razlozi. Prema službenoj odluci tadašnjih vlasti, kada je u pitanju tzv. „lokalni doplatak“ upravnika škole, učitelja i pomoćnog učitelja, komunalna škola u Prnjavoru je podpadala u drugu kategoriju. S tim u vezi mjesečni prihod upravnika škole i učitelja iznosio je 100 forinti, a pomoćnog učitelja 60 forinti.
• Prva sahrana jednog Mađara na Vučijaku bila je 11. februara 1898. godine. Radi se o muškarcu koji je nosio prezime Veg. On se na Vučijak doselio 1887. godine. Detaljnu sliku o životu Mađara na Vučijaku dala je Rozalija Kajtar Harš koja opisuje način života doseljenika, oruđa za rad, arhitekturu kuća i dr. Veliki doprinos u tom smislu dala je i Katalina Murinji, rođena na Vučijaku.
• Godine 1895. u sastav prnjavorske gradske opštine ulazila su sledeća naselja: Babanovci, Babovac, Brezik, Čaršija, Češengiri, Donja Mahala, Gložić, Gornja Mahala, Jošik, Karamfil, Lužani, Nadlugovi, Ograda, Varoš i Vijaka.
• Naziv sela Gornja Ilova pominje se na jednoj karti iz 1783. godine, te u jednom dokumentu iz 1895. godine, iako se smatra da je pojam Gornja Ilova stvoren iz administrativo – poštanskih razloga nakon popisa stanovništva iz 1948. godine.
• Sveštenici prnjavorskog protoprezviterata 1887. godine bili su arhimandrit Melentije Opačić, Tešo Modić, Teodor Petković, Cvijo Milanović, Dimitrije Mikulić, Stojan Ivanović, Tešo Kovačević, Ilija Školnik, Simo Janković, Vasilije Ignjatić, Simo Ignjatić i Stojko Popović.
• Ono što je ban Svetislav Tisa Milosavljević bio, u građevinsko – arhitektonskom smislu, za Banjaluku početkom 30 – ih godina XX vijeka, to je kotarski predstojnik Đuro Paulić krajem XIX i početkom XX vijeka, bio u istom smislu za Prnjavor. Na poziciji kotarskog predstojnika u Prnjavoru bio je od 1896. do maja 1904. godine i u njegovo vrijeme su uređeni putevi u gradu, izgrađeni trotoari, zasađen jedan dio drvoreda (dio drvoreda je zasađen između 1882. i 1885. godine), sagrađena zgrada opštine, bolnica i uz bolnicu kuća u kojoj je živio doktor i hotel.
• Kult pjesnika Branka Radičevića u Prnjavoru je bio dosta veliki. Lazar Trifković, ugledni prnjavorski trgovac i dobrotvor, prisustvovao je u julu 1883. godine, prenosu posmrtnih ostataka Branka Radičevića iz Beča na Stražilovo. Tom prilikom, na banketu koji je održan nakon svečanosti prenosa pjesnikovih posmrtnih ostataka, odbor koji je realizovao ovaj čin, treću zdravicu uputio je Lazaru Trifkoviću kao rodoljubivom Srbinu i ustrajnom borcu za srpska narodna prava.
• Lazar Trifković je bio kum pri osvećenju srpske škole u Gradišci 1886. godine.
• Seoska omladina prnjavorskog kraja nije tokom XIX, a dobrim dijelom i XX vijeka, imala mogućnost školovanja. Sveštenici su međutim, krajem XIX vijeka, organizovali vjersku nastavu za one koji nisu išli u školu. Tako su sveštenici Melentije i Luka Opačić u Prnjavoru na vjerskoj nastavi imali preko 300 polaznika, iako je u to vrijeme u  prnjavorskom kraju vladala epidemija „Šarlah – difterija.“
• Mjesni starješina njemačke kolonije Ukrinski lug u maju 1898. godine bio je August Zer. Njegovim zalaganjem kolonista Fridrih Briker dobio je aprila 1899. godine dozvolu da iskrči dio zemlje i podigne kuću.
• U martu 1900. godine, jedan katolički crkveni velikodostojnik je u svom izvještaju između ostalog napisao: „Na drugi kraj Prnjavora pod planinu Vučijak dolaze ovog ljeta do 120 familija Nijemaca i Madžara Austrougarske. Među Madžarima biti će dosta Bunjevaca…“
• Krajem XIX i početkom XX vijeka, sastavni dijelovi nekih prnjavorskih sela nosili su nazive kojih danas uglavnom više nema. To su Ljubovići, Ada Maroševa, Crijepljani, Suljaga, Cikote, Ozeble, Sredina, Podruževci bugarski, Han Duboki potok, Pločari, Čukuri, Drenik, Han pod Gradinom, Srbova mahala, Zabrđani, Han Hivzi – beg, Kreševići, Paučnik, Han na bari, Han na luci, Bujadničari, Glavice, Trnjačani.
• Intenzitet trgovine, njena živost i moguće perspektive omogućile su da se u Bosanskoj Krajini počnu osnivati štedionice i kreditni zavodi. Srpska štedionica u Prnjavoru je osnovana 1907. Osnivački odbor su činili kao predjsednik Jovo Marković, potpredsjednik Jovo Stanković, a kao članovi Stevo Ostojić, Stanko Petrović, Đorđe Milić, Jefto Kovačević, Mirko Vulić i sveštenik Jovo Jovanović.
• Godine 1907. upravnik državne, Austro – Ugarske komunalne škole u Prnjavoru bio je Mihajlo Pejnović. Učitelji su bili Josip Perčinlić i Kristina Pejnović.
• Decembra 1907. održana je skupština lista „Otadžbina.“ Za razliku od predhodnog perioda, članovi Odbora lista nisu birani samo iz Banje Luke, već i iz drugih mjesta Krajine. Tom prilikom je Petar Kočić izabran za predsjednika, a iz Prnjavora je, za član Odbora ovog lista, izabran Stevo Ostojić.
• Od 1908. godine u Šibovskoj je postojalo društvo “Zweigverein des Vereines der Deutschen.”
• U njemačkoj školi u Šibovskoj od 1903. do 1906. godine učitelj je bio Alfred Metlička. Godine 1918. učitelj je bio Mihovil Špoljarić.
• U njemačkoj školi u Glogovcu učitelji su 1910. godine bili Josif Corn i Paula Fučer.
• Kapital pjevačkog društva „Branko“ iz Prnjavora, 1911. godine, iznosio je 1148 kruna. Sekretar društva bio je Dragutin Dakić.
• Dana 25. februara 1912. godine održana je u Prnjavoru skupština članova bolesničke blagajne na kojoj je konstatovano da poslodavci oduzimaju doprinos i od neprijavljenih radnika (kojih ima mnogo) i da im zadržavaju plate.
• Članovi kotarske uprave u Prnjavoru 1913. godine bili su: Jan Stanovski (kotarski predstojnik ili načelnik), Stjepan Smoljan i Henrih Forstinger (zamjenici kotarskog predstojnika ili načelnika), Josip Krutina (kotarski doktor), Oskar Folakovski (kotarski veterinar), Henrih Netšer i Mato Šumer (kotarski šumari), Marko Margetić i Ljubomir Antonić (službenici, činovnici pri kotarskom načelstvu), Simo Jeremić, Franjo Vinter, Živko Mikić, Momir Jeremić, Risto Tomković i Ljubomir Krmek (poreski činovnici), Viktor Bosizio (geometar), Rudolf Levi, Adolf  Pešer i Miloš Petrović (elevi za evidenciju) i Stjepan Domjan (zadužen za pitanje puteva, cesta).
• Godina 1914. pokazuje da je štedni ulog u bankama njemačke kolonije Šucberg kod Prnjavora, imao iznos od 15044 kruna od koga je u toku te godine podignuto 4915 kruna. Na pozajmicu je potrošeno 14185 kruna. U Šucbergu je župnik Georg Del kao najznačajnija ličnost ove njemačke kolonije posvetio mnogo vremena poslovima u vezi bankarskog fonda.
• Nakon sarajevskog atentata 1914. godine, Austro – Ugarske vlasti su u selu Štrpci često sporvodile pljačku i zastrašivanje stanovništva. Za kneza sela tada je postavljen čovjek koji je vlastima bio pouzdan, ali uskoro će doći do otpora takvoj mjeri vlasti. Naime, neki izvori ukazaju na to da je preko stotinu štrbačkih žena u proljeće 1915. godine, organizovano otišlo u Prnjavor i od sreskih vlasti zahtjevalo da se knez smijeni. Nakon upornog insistiranja, vlasti su pristale da se postojeći knez smijeni i postavi neko koga štrbačanke predlože.
• Zemaljska vlada u Sarajevu nije dopustila da se u aprilu 1915. godine iz zatvora pusti Stevo Ostojić, trgovac iz Prnjavora. Okarakterisala ga je kao opasnog i poltički sumnjivog.
• Austro – Ugarski major Altgaj posjetio je Prnjavor u junu 1915. godine.
• Malinović Vase Teodor iz Velike Ilove rođen 1883. godine, zarobljen je početkom marta 1916. godine, kao pješadinac u Austro – Ugarskoj 2. pješadijskoj brigadi u sastavu 7. satnije. Kao ratni zarobljenik smješten je u Ašhabad, tada grad u Transkaspijskoj oblasti u sastavu Rusije (danas glavni grad Turkmenistana). Poznata su imena za oko 40 gradova gdje su postojali logori u Rusiji, Italiji i Srbiji u kojima su Srbi prnjavorskog sreza kao pripadnici Austro – Ugarske vojske bili zatvoreni.
• Solunski dobrovoljac Marko Moravac iz Mravice, za pokazano junaštvo na frontu u Dobrudži 1916. godine, gdje je dva puta bio ranjen, odlikovan je ruskim ordenom Georgijevskog krsta IV stepena. Kasnije se iskazao i tokom proboja solunskog fronta te je odlikovan Karađorđevom zvezdom IV stepena, a uskoro i zlatnom medaljom za hrabrost. Lična pohvala komandanta II armije Stepe Stepanovića pročitana je cijeloj armiji kao rijedak primjer junaštva i vojničkih vrlina. Ordenom Karađorđeve zvezde sa mačevima bio je odlikovan i Stojan Milić iz Drenove.
• Tokom trajanja Prvog svjetskog rata vojnici koji su se u Bosnu i Hercegovinu vraćali sa prostora Slavonije, Turske, Sandžaka, Rusije i balkanskih bojišta, unijeli su i razne bolesti. U prnjavorskom kotaru 1915. godine zabilježena je epidemija pjegavog tifusa, a 1916. godine epidemija boginja.
• Keser Dragić iz Štrbaca rođen 1887. godine, zarobljen je 1917. godine kao pripadnik Austro – Ugarske 2. pješadijske brigade u mjestu Kozlov (Poljska). Zarobljeništvo je provodio u oblasti Tambov u Rusiji.
• Na frontu u Dobruči tokom Prvog svjetskog rata poginuo je Radislav Topić iz Potočana, a na tom prostoru bilo je još dobrovoljaca sa prostora Prnjavora.
• Decembra 1919. godine u Prnjavoru je bilo 29 pretplatnika lista „Glas Slobode“ organa Socijalističke radničke partije Jugoslavije (komunista).
• Mnogi građani Prnjavora bili su za svoje zasluge odlikovani raznim ordenima:

1. Jovo Marković, trgovac i dugogodišnji narodni poslanik u opštini Prnjavor za vrijeme Austro – Ugarske vladavine, odlikovan je Austro – Ugarskom plaketom zlatnog krsta za zasluge sa krunom.
2. Jovan Jovanović, sveštenik, odlikovan je Ordenom Svetog Save IV reda i ordenom Jugoslovenske krune IV stepena,
3. Milan Milanović, sveštenik iz Potočana, odlikovan je Ordenom Svetog Save IV reda,
4. Marko Marković, posjednik, odlikovan je Ordenom Jugoslovenske krune V stepena,
5. Pavle Uremović, činovnik sreskog suda, odlikovan je Zlatnom medaljom za građanske zasluge,
6. Svetislav Vulić, trgovac, odlikovan je Ordenom Jugoslovenske krune V stepena,
7. Vasilije Preradović, sveštenik u Vršanima, odlikovan je Ordenom Jugoslovenske krune IV stepena,
8. Vid NJežić, predsjednik opštine u Vijačanima, odlikovan je Ordenom Svetog Save V reda,
9. Vito Božunović, težak iz Tabak Ilove, odlikovan je Ordenom Svetog Save V reda,
10. Ignjatije Todorović, težak iz Štrbaca, odlikovan je Ordenom Svetog Save V reda,
11. Đurađ Sibinčić, iz Donjih Smrtića, odlikovan je Ordenom Svetog Save V reda,
12. Rajko Mileusnić, trgovac iz Lišnje, odlikovan je Ordenom Jugoslovenske krune V stepena,
13. Đorđe Vranješević, sveštenik i senator iz Štrbaca, odlikovan je Ordenom Svetog Save IV reda,
14. Milovan Savić, sreski načelnik, odlikovan je Ordenom Jugoslovenske krune IV stepena
15. Jovo Bijelić, težak iz Kremne, odlikovan je Zlatnom medaljom za građanske zasluge.

(odlikovanih ima još)

• U Prnjavoru su u organizacija glavnog i opštinskog odbora SPKD „Prosvjeta“, krajem 1923. godine, održana tri predavanja Grigorija Spiridonoviča Petrova, ruskog emigranta, teologa i filozofa. Neke od tema predavanja bile su: Ruska duša, Život Tolstoja, Uzroci Ruske revolucije, Porodica i društvo, Otadžbina i mi, Jevanđelje i život i dr.
• Od novembra 1926. poslove školskog nadzornika za srez Prnjavor obavljao je Stevan Hinić.
• U jednom dopisu koji je poslat u Prnjavor maja 1927. stoji: Ikona sv. Arhangel Mihajlo na platnu masnom bojom umetnički molovana sa zlatnim barok okvirom, u veličini sa okvirom 85/72 cm. Povodom Vaše cijenjene narudžbine preko gospodina Jovanovića, prote, javljam Vam, da sam danas sa poštom poslao na Vašu adresu naručenu ikonu sa tim uverenjem, da ćete sa istom vrlo zadovoljni biti. Ikona je osobito lepe, umetničke izrade te nadam se, da će i kod Vas najveće dopadanje steći. Radovat ću se, ako me i u buduće počastvujete sa Vašom cijenjenom narudžbom, sa mojim uslugama stojim Vam na raspoloženju, pozdravljam Vas.
• Prnjavorski sveštenik Jovan Jovanović kao član (vijećnik) banske skupštine (vijeća) Vrbaske banovine, u svom govoru na četvrtoj sjednici vijeća koja je održana 4. decembra 1930. godine, između ostalog je rekao: „Banska vijeća, gospodo, nijesu ništa drugo nego li regionalni ili pokrajinski parlamenti svoje posebne vrsta (sui generis) a položaj, prava i dužnos bansih vijećnika, „Pravilnikom“ su jasno obilježeni. Duh „Pravilinika“ jasno ističe misao, da se više radi a manje govori, da se više stvara a manje politizira. Nije tako uvijek bilo. U našem bivšem parlamentarnom životu potrošeno je more riječi, a iz toga mora jedva da je po gđekoje zrno pijeska ispalo. Uz to bivši članovi parlamenta, narodni poslanici, svojim intervencijama i ingerencijama naročito na postavljanje, premještanje i proganjanje činovnika postali su bili neka vrsta oligarha, od kojih ovi elementi prosto nijesu mogli živi ostati. Sam pak način, kojim se do mandata dolazilo tj. putem agitacije, toliko je zla učinio i toliko omraze, i zle krvi u narod unio, da se prosto ne može ni kazati.“
• Prema popisu stanovništva u Kraljevini Jugoslaviji od 31. marta 1931. godine, u srezu Prnjavor živjelo je 38.964 pravoslavnih, 13.331 rimokatolika, 4.699 muslimana i 6.679 ostalih. Prnjavorski srez imao je tada ukupno 63.653 stanovnika.
• Nakon osvećenja crkve pravoslavnih Ukrajinaca (Malorusa) u Hrvaćanima 23. oktobra 1932. godine, pokrenuta je akcija za izgradnjom crkve i parohijskog doma u Prnjavoru koja je trebala da bude centar misije vraćanje unijata u pravoslavlje. Ideja za izgradnjom crkve u Prnjavoru, međutim, pokrenuta je još 1930. godine. Glavne ličnosti u tom poslu bili su Vasilije Striljček, Grigorije Križanovski i od 1934. godine Grigorije Prekrasnov. Osim čestih kontakata po ovom pitanju sa mitropolitom banjalučkim Vasilijem, ova tri sveštenika često su pisala i patrijarhu srpskom Varnavi želeći da ga upoznaju sa tokom gradnje crkve i doma u Prnjavoru. Jedno takvo pismo uputili su patrijarhu 12. marta 1935. godine.
• Neki podaci ukazuju da je pjevačko društvo „Branko“ koje je djelovalo u Prnjavoru od 1904. do 1914. godine, svoj rad prekinulo i prije 1914. godine. Rad društva obnovljen je tek u maju 1933. godine, a dirigent je bio učitelj Jovan Orlušić. Pri obnovi društva upisano je skoro sto članova, a istaknuto je da cilj društva nije samo vjerski i da će pojci izvoditi i svjetovni program kada za to bude prilika i kada budu pozvani od nekog drugog društva.
• Stevo i Jovanka Ostojić iz Prnjavora ostavilu su SPKD „Prosvjeta“ kao legat tri kuće u Prnjavoru. Njihova vrijednost 1934. godine procijenjena je na 1200000 dinara.
• Dana 9. oktobra 1934. godine, u Francuskom gradu Marseju izvršen je atentat na kralja Aleksandra I Karađorđevića u kojem je on ubijen. Nakon sahrane, predstavnici iz Prnjavora su posjetili Oplenac kako bi odali počast tragično nastradalom kralju. U delegaciji prnjavorskog sreza bili su proto Jovo Jovanović, katolički sveštenik Drago Bandić, Arif Korić, Ljuba Bogdanović, Vlado Spasojević, Idriz Glamočak, Vesko Popović, Ivica Ferketa, Ilija Smolić i dr.
• Odbor SPKD „Prosvjeta“ u Prnjavoru je 1935. godine, gotovo polovinu svog godišnjeg prihoda dao na stipendije i razne vrste pomoći.
• U jednom spisu o svešteniku Vasiliju Striljčeku stoji:“… gdje je imao najviše pristaša ušao u crkvu, počeo u njoj kao katolički svećenik služiti i tako si tu crkvu prisvojio. Tek od sada počinje njegovo otvoreno i javno šizmatičko djelovanje.“
• Ministar šuma i ruda u vladi Kraljevine Jugoslavije Đuro Janković koji je na toj poziciji bio u periodu od 1935. do 1938. godine, imenovan je u junu 1937. godine počasnim građaninom Prnjavora. Deputaciju iz Prnjavora koja je u Beogradu ministru Jankoviću predala diplomu počasnog građanina činili su Stjepo Kobasica, Alija Odobašić, Svetozar Ljubić, Tahir Mujičić, Nikola Trbić, Vlada Rakić i Nikola Žižan.
• Istaknuti članovi Jugoslovenske radikalne zajednice (JRZ) iz redova mislimanskog naroda u Prnjavoru, u julu 1937. godine bili su Alija Odobašić, Tahir Mujičić, Mustafa Tešnjak, Arif Vejsilagić, Adem Bakalbašić, Mustafa Odobašić, Derviš Imamović, Smajo Dujović i Avdo Halilić.
• Prestolonasljednik kralj Petar II Karađorđević, kumovao je u februaru 1938. godine, devetom djetetu nijemca, folksdojčera iz Šibovske Ludviga Gerata. Ovaj čin u ime kralja obavio je komandant 9. artiljerijskog puka pukovnik Mirko Grđić.
• Uoči pravoslavne nove godine januara 1938. godine, Kolo srpskih sestara u Prnjavoru, priredilo je „kostimiranu“ zabavu, za koju se navodi da je prva te vrste koja je održana u Prnjavoru. Kao kostimi korištene su narodne nošnje koje su pribavljane iz svih krajeva Jugoslavije, a glavni odbor Kola srpskih sestara iz Beograda je poslao sedam kompleta narodnih nošnji. „Pojedinci su se takođe postarali, tako da je bilo neobično lepo posmatrati šarenilo narodnih nošnji iz svih krajeva naše lepe domovine.“ Navodi se da je smisao ove manifestacije bila „propaganda“ narodne nošnje.
• Nakon što je mitropolit banjalučki Vasilije preminuo 1938. administrator Eparhije bio je zagrebački mitroplit Dositej. On je 1939. posjetio Prnjavor.
• U prvoj polovini decembra 1939. godine, proto Milan Milanović i trgovac Rajko Mileusnić kao članovi Samostalne demokratske stranke (SDS), održali su u prnjavorskom srezu nekoliko konferencija u cilju organizovanja stranke.
• Nakon izbora Glavnog odbora SPKD „Prosvjeta“ u Sarajevu avgusta 1934. godine, visoku funkciju u ovom društvu imao je sudija Ljubomir Opačić, sin prnjavorskog sveštenika protojereja Luke Opačića. Krajem decembra 1939. godine zajedno sa dr. Vojislavom Besarovićem, Ljubomir Opačić je zastupao „Prosvjetu“ na jednom saboru u Doboju koji je sazvan kako bi razmotrio određena pitanja nastala formiranjem Banovine Hrvatske. Na ovom skupu učestvovao je i istoričar Vladimir Ćorović. Kao i mnogi Srbi u Bosni i Hercegovini u toku Prvog svjetskog rata, i Ljubomir Opačić bio je mobilisan u Austro – Ugarsku vojsku. Zarobljen je kao pripadnik Austro – Ugarske 2. pješadijske brigade, i u julu 1916. godine kao zarobljenik boravi u gradu Milaco na Siciliji (Italija).
• Ministarski savjet Kraljevine Jugoslavije odobrio je početkom 1940. godine, deset miliona dinara za javne radove u Vrbaskoj banovini. Prema rasporedu Tehničkog odijeljenja Banske uprave iz ovih sredstava Prnjavoru je odobren kredit od osamsto hiljada dinara.
• Nakon što je italijansko vazduhoplovstvo bombardovalo Bitolj 5. novembra 1940. godine, učitelj jedne seoske škole u blizini Prnjavora organizovao je prikupljanje pomoći za porodice stradalih i ranjenih.
• Mnogi prosvjetni radnici (učitelji, nastavnici i profesori) sa prostora Vrbaske banovine izbjegli su u Srbiju počev od maja 1941. Većina ih je dobila posao u raznim krajevima Srbije. Među izbjeglicama bilo je prosvjetnih radnika iz Prnjavora i prnjavorskog sreza. To su: Branko Gašparević (otpušten iz škole u Prnjavoru, postavljen za učitelja u Jagodini), Vera Đerić (otpuštena iz škole u Prnjavoru, postavljen za učiteljicu u Pranjanima, srez Takovski), Bogdana Jovanović (otpuštena iz škole u Prnjavoru, postavljena za učiteljicu u Rsovcima, srez Trstenički), Žarko Kojić (otpušten iz škole u Prnjavoru, postavljen za učitelja u Strižilu, srez Belički), Ljubomir Mitić (otpušten iz škole u Mravici, postavljen za učitelja u Valevcu, srez Zaglavski), Božidar Pindović (otpušten iz škole u Vučjaku, postavljen za učitelja u Bogatiću, srez Mačvanski), Mara Polovina (otpuštena iz škole u Prnjavoru, postavljena za učiteljicu u Kneževcu, srez Vračarski), Milorad Stojković (otpušten iz škole u Velikoj Ilovi, postavljen za učitelja u Bresnici, srez Ljubićki)
• Dva Nijemca i jedan Poljak zasigurno zaslužuju da dobiju svoju ulicu u Prnjavoru jer su u vrijeme Drugog svjetskog rata uhapšene Srbe iz Prnjavora i okolnih sela spašavali od deportacije i likvidacije vlasti NDH. To su Georg Lamers, Emil Šmit i Jan Drong. Takođe, ništa manje značajan u tom smislu nije bio ni folksdojčer Franc Helinger.
• Srpsko stanovništvo okoline Prnjavora u toku Drugog svjetskog rata, bilo je izloženo velikom stradanju. Osim zločina ustaške vojske u Štrpcima, Kremni, Vijačkom Lugu, zatim na dva stratišta u samom Prnjavoru (Zihova jama, Radlovac), po svieposti jedan od najtežih ustaških zločina desio se u Šibovskoj kada su stradali Tomić Žarko, Đukarić Bisiljka i Đukarić Zorka.
• U jednom spisu od 1.2.1942. godine stoji: u noći od 31.1. na 1.2. čuje se u Šucbergu jedan jaki mitraljez. Utvrdili smo da su sedamnaestorica Srba koji su ovde bili prije kratkog vremena uhapšeni, odvedeni za Prnjavor te da su potom trebali biti sprovedeni za Derventu. Usput su Srbi, prema izjavama ustaša, htjeli pobjeći i pokosili su ih mitraljezom. Zamislite, da je upravo na mjestu na kome su Srbi htjeli pobjeći već bio postavljeni mitraljez. Čudnovato. Cigani su leševe kasnije izvukli, a mrtvi su morali da se sahrane na ivici puta. Među mrtvima je takođe naš raniji bivši srpski opštinski notar.
• NJemačko stanovništvo koje je naseljavalo Šucberg, organizovano je napustilo ovo selo 6. novembra 1942. godine te su vozom otpremljeni u mjesto Lođ. Pošto nisu bili zadovoljni uslovima smještaja u prihvatnom kampu, ugledni stanovnici Šucberga pisali su kancelariji Adolfa Hitlera u Berlinu.
• Odmah po oslobođenju Prnjavora od strane NOV – e 10. jula 1943. godine pristupilo se formiranju vojnih partizanskih radionica. Radionice je formirala Komanda mjesta u Prnjavoru. Formirane su sljedeće radionice: puškarska, bravarska, limarska i kovačka radionica, zatim krojačka, obućarska, sedlarska, kožarska, brijačka, stolarska, kolarska, pekarska, a takođe uspostavljeni su mlinovi, električna centrala i gater. Puškarske, bravarske, limarske i kovačke radionice nalazile su se u radionicama vlasništva majstora Molnar Štefana, Volak Ivana i u Gradskom mlinu u Prnjavoru. Radionice su vršile opravku oružja, motornih vozila, pisaćih mašina, izradu zvjezdica za činove i za kape, opravku garabitnih lampi, buradi za parenje odjeće, kupatila sa tuševima, opravku konjskih vozila iz nadležnosti kovačke radionice itd.
• U jednom zapisniku opunemoćstva UDBA – e u Prnjavoru iz februara 1947. stoji: „Meni nije poznato da li je neko iz grada Prnjavora ili iz drugih sela imao ko vezu sa bandom t.j. sa banditom Ilijom Malićem.“
• Pripadnici četničkog pokreta pod komandom Vlade Vinčića braća Stojković, uspješno su se krili sve do kraja 1949. godine iako su komunističke vlasti posebno nakon likvidacije Vlade Vinčića aktivno tragale za njima. Kapetan Stojan Milašinović, tadašnji referent za likvidaciju četnika u Okružnom odjeljenju UDB – e za Banjaluku bio je zadužen za njihovo hvatanje.
• Prnjavor i njegovu okolinu je 31. avgusta 1950. godine, pogodio jak zemljotres. U jednom izvještaju piše da ima dosta „popucalih“ kuća, da su najviše stradala sela Hrvaćani i Drugovići, narod je svjedočio da se toranj jedne od prnjavorskih crkava oko pola minute kretao jedan metar desno – lijevo, da se na jednom tornju iznad vrata pojavila pukotina i sl.
• U drugoj polovini septembra 1950. u zatvoru UDB – e u Prnjavoru bio je zatvoren Ilija Rakić sveštenik iz Palačkovaca.

Završavajući ovaj dio rada podatkom iz septembra 1950. godine, u kratkim crtama želim naglasiti, odnosno obrazložiti razloge njegovog pisanja. Prnjavor bi morao imati jedan periodični časopis (ne novine, list kao što je „Naš zavičaj“), već neku vrstu zbornika radova u kojem bi se mogli objavljivati tekstovi, radovi  kraćeg i dužeg sadržaja iz svih naučnih oblasti za koje se budu mogli pripremiti. Lično srećem mnogo ljudi, stanovnika opštine Prnjavor koji sa sobom i u sebi nose dosta saznanja i sjećanja o prošlosti našeg mjesta i njegove okoline, koji amaterski istražuju i posjeduju određene dokumente, izvore, koji bi se čak i bavili (skromno i u skladu sa svojim kapacitetom) autorskim radom ali nemaju materijala za knjigu već tek za neki kraći rad, referat, bilješku. Strukturno dakle, takav časopis ne bi bio ograničen na određenu naučnu disciplinu, nego na sve njih, pa i na književnost, umjetnost, možda i radove đaka osnovnih i srednjih škola, studenata sa područja naše opštine. Takav časopis ne bi bio ograničen nekim istorijskim periodom ali geografski bi u najvećoj mjeri bio definisan i usmjeren. Ako kao sredina imamo šta da pokažemo, prostora u takvom jednom časopisu će biti za sve. Uvjek se iznova zapitam i sa uzbuđenjem ali i žalom pomislim kako bi bilo sjajno da je u Prnjavoru npr. između dva svjetska rata postojao neki časopis u kojem su štampani samo radovi đaka osnovne škole (recimo iz kljiževnosti), koliko bi samo to bilo dragocjeno svjedočansvo, spomenik jednog vremena, a kamoli nešto još konkretnije, nešto što ima naučno – istraživačku dimenziju, memoarističku vrijednost i sl.

Cilj svakog istraživanja pa i onog amaterskog, trebao bi da bude objava tih rezultata u nekom časopisu. Stručni, usmjereni, poznati i časopisi sa tradicijom teško su dostupni za objavljivanje naročito kada je u pitanju lokalna istorija ili tema iz neke druge oblasti. Takav časopis bi se, takođe, bavio i prikupljanjem i objavljivanjem izvora, arhivske grade, imao svoj uređivački odbor, editore oblasti, a svakako bi morao da odgovori i zahtjevima kritičkog metoda i recenzentske procedure, odnosno, da ispuni sve neophodne preduslove koji bi garantovali njegov kvalitetan i istinit sadržaj. Primjer za to su nam neke sredine blizu Prnjavora koje imaju slične publikacije. U Doboju još od 1982. izlazi časopis „Značenja“, u Tesliću „Duhovnost Srpska“ i sl. U ovom trenutku ne bih ulazio u koncepciju tih časopisa ali uzor bi se mogao potražiti u njima i u još nekim časopisima lokalnog karaktera, s tim što bi, moram to ponoviti, eventualno pokretanje jednog takvog časopisa geografski bilo određeno. Takođe, pokretanjem jednog ovakvog časopisa pokazali bi veći stepen odgovornosti prema prošlosti, jačali kulturu sjećanja ali pokazali veći stepen odgovornosti i prema budućnosti i njegova svrha bi bila da jasno doprinese uzdizanju svijesti našeg bivstvovanja na ovom prostoru. Ponovio bih na kraju jedan dio iz uvoda ovog rada, a to je da za većinu podataka koje sam naveo postoje obimniji ili manje obimni podaci ali ne toliko obimni i dovoljni da bi se pisale opširnije studije. Upravo zbog toga nam je potreban časopis lokalnog karaktera u kojem bi ljudi iz određenih struka i obrazovnih profila pisali radove, časopis koji autore ne bi ograničavao u smislu obimnosti pisanog materijala.