Simo Matavulj rođen je u uglednoj, staroj, trgovačkoj porodici u Šibeniku. Po smrti oca 1860. godine, pošto se porodica našla u nevoljama, Simina majka je osnovala radionicu narodnog odjela, a porodica Matavulj je bila poznata i po proizvodnji poznatog primorskog likera “maraskino” i izvozila ga je u više zemalja svijeta.
Poslije drugog razreda gimnazije Matavulj odlazi u manastir Krupa, podno Velebita, gdje je njegov stric, čije je monaško ime bilo Serafim, tada bio iguman.
Ubrzo je napustio manastir, i 1872. godine završio je učiteljsku školu u Zadru.
Radio je potom kao učitelj u više dalmatinskih sela, a u Islamu Grčkom, kod Zadra, prijateljevao je sa uglednim Ilijom Dede Jankovićem. Riječ je o drevenoj porodici, potomcima epskog junaka Stojana Jankovića, koja je imala i venecijansku plemićku titulu-konte (odnosno grof). Ilijin unuk Vladan Desnica kasnije je, postao čuveni književnik.
Matavulj je prve književne radove objavio u zadarskom “Narodnom listu”.Osam godina radio je kao učitelj italijanskog jezika u Herceg Novom (tada Kastel Nuovo), a u vrijeme Nevesinjskog ustanka 1875. godine bio je dobrovoljac u četi Miće Ljubibratića, nešto kasnije i dobrovoljac-bolničar u ruskoj bolnici u Nikšiću.
Matavulja su 1881. zbog učesća u drugom Bokeljskom ustanku, austrijske vlasti protjerale, pa je prebjegao na Cetinje. Pet godina je tamo bio nastavnik francuskog jezika u gimnaziji, nadzornik osnovnih škola i nastavnik kneževića Danila Petrovića. U novinama na Cetinju je 1885. godine počeo da objavljuje roman “Uskok Janko”, u definitivnoj verziji “Uskok”.
Dvije godine potom, preselio se u Srbiju, ali je svega dva mjeseca radio u gimnaziji u Zaječaru, pa opet, tada oko 12 mjeseci, na Cetinju gdje je tada bio učitelj kneza Mirka Petrovića.
Definitivno se u Beograd preselio 1889, kada je postao učitelj Niže (terazijske) gimnazije. Tri godine kasnije razriješen je dužnosti zbog, već tada, slabog zdravlja.
Zbirke pripovedaka “Sa Jadrana” i “Iz beogradskog života” objavio je 1892, kada su štampani i njegovi romani “Bakonja fra-Brne” i “Uskok” u zasebnom izdanju (dotad su izlazili u nastavcima u novosadskim književnim časopisima).
”Bakonja“ je njegovo najbolje djelo, a spada i u najbolje romane srpske književnosti.
Najpoznatija njegove pripovetke su “Pilipenda“, koja opisuje unijaćenje Srba iz Petrovog polja u Dalmaciji i “Povareta” (jadnica), koju mnogi smatraju za jednu od najboljih psiholoških novela srpske književnosti.
Do Matavulja, srpski pisci su, najčešće, pisali pod uticajem ruske, njemačke i mađarske književnosti, a od njega prevlađuje romanski uticaj, naročito francuski. On je u pripovjetkama sproveo ideje evropskog književnog realizma, trudeći se da život opisuje na osnovu uzora iz stvarnosti.
Matavulj je prevodio francuske realiste i naturaliste. U svojoj autobiografiji “Bilješke jednog pisca” ističe da se francuski realizam “ne sastoji u grubom kopiranju života, već je piscu dozvoljeno da preinači detalje i skladno poveže prema višem umjetničkom cilju u granicama stvarnosti”.
Desetak godina pred smrt postavljen je za šefa Presbiroa pri Ministarstvu inostranih djela tadašnje Kraljevine Srbije.
Bio je predsjednik strukovnog udruženja književnika.
Za redovnog člana Srpske kraljevske akademije izabran je krajem januara 1904.
Umro je u Beogradu 20. februara 1908. godine i sahranjen je na beogradskom Novom groblju.
Ime Sime Matavulja nose ulice u Mladenovcu (Grad Beograd), Novom Sadu, kao i u Banjaluci, Republika Srpska.
