Na Vidovdan, 28. juna 1914. godine, član “Mlade Bosne” Gavrilo Princip izvršio je atentat na austrougarskog prestolonasljednika Franca Ferdinanda u Sarajevu, u kojem je od posljedica slučajnog ranjavanja preminula i njegova supruga Sofija Hotek.

Sarajevski atentat poslužio je austrougarskim vlastima za vojnu invaziju na Srbiju, što je dovelo do Prvog svjetskog rata.

Ubijeni Franc Ferdinand, poznat po svojoj izrazito antisrpskoj i antijužnoslovenskoj politici, a prema mišljenju njegovog oca, cara Franje Josifa, bio je “sasvim nesposoban i bez ikakvih državničkih vrijednosti”, nije bio ni izbliza toliko važan da bi se zbog njega svijet našao u ratu.

Atentat nije bio ni povod ni uzrok rata. U to vrijeme Evropa je navikla na atentate i cijeli kontinent je već nekoliko decenija buktao od nemira.

Članovi “Mlade Bosne” izvršili su atentat u znak protesta protiv austrougarske okupatorske politike i iz težnje većinskog srpskog naroda za oslobođenje i ujedinjenje.

U samom atentatu učestvovalo je sedam osoba raspoređenih po maršruti od polja gdje su se održavali manevri do Vijećnice: Muhamed Mehmedbašić, Vaso Čubrilović, Nedeljko Čabrinović, /koji je bacio bombu na povorku, ali je prestolonasljednik odgurnuo bombu sa krova i ona je pala na sljedeći automobil u koloni/, Cvjetko Popović, Danilo Ilić, Trifko Grabež i Gavrilo Princip.

Princip i ostali mladobosanci čuli su eksploziju i napustili svoja mjesta. U tom trenutku, spletom slučajnosti, automobil u kojem je bio Franc Ferdinand prošao je pored Gavrila Principa koji je iskoristio priliku i potegao pištolj.

Prvi hitac je ranio Ferdinanda u vrat, a drugi, namijenjen guverneru tadašnje BiH Oskaru Poćoreku, ranio je Sofiju u stomak. Oboje su podlegli ranama na putu ka rezidenciji guvernera.

Princip je skočio u Miljacku i pokušao da izvrši samoubistvo cijanidom, ali nije uspio. Zatim je pokušao da ispali hitac sebi u glavu, ali su ga žandari preduhitrili i uhapsili.

Zbog atentata na Franca Ferdinanda, 12. oktobra 1914. godine pred sud je izvedeno 25 mladih ljudi. Suđeno im je u montiranom “Sarajevskom procesu” od 12. do 23. oktobra 1914. godine, a presude su donesene 28. oktobra.

Prema austrougarskom zakonu, smrtna kazna nije mogla biti izrečena licima mlađim od dvadeset godina u vrijeme izvršenja krivičnog djela. Nedeljko Čabrinović, Gavrilo Princip i Trifko Grabež su stoga osuđeni na maksimalnu kaznu od dvadeset godina zatvora gdje su bili izloženi strašnim mučenjima. Vaso Čubrilović je osuđen na 16 godina, a Cvjetko Popović na 13 godina zatvora.

Veljko Čubrilović, Mihajlo Jovanović i Danilo Ilić, koji su pomagali Mladobosancima da izvrše atentat, pogubljeni su vješanjem 3. februara 1915. u Sarajevu.

Veljko Čubrilović, najstariji među njima, noć pred smrt napisao je pismo porodici. Original je spaljen, po naredbi suda, ali se tamničar sažalio prije nego što je zapalio pismo i prepisao ga.

Potresne riječi čovjeka pred čijim očima je već bila smrt svjedoče o vjeri da žrtva nije uzaludna, i da će sve, pa i njegovu kćerku Nadu, koja je tada imala samo godinu dana, u budućnosti “ogrijati sloboda”.

Muhamed Mehmedbašić jedini je od atentatora koji je poslije istorijskog i herojskog pucnja Gavrila Principa uspio da se izvuče iz Sarajeva i preko planina pobjegne u Crnu Goru, u Nikšić.

Misleći da je tu bezbjedan, počeo je da priča o svojoj ulozi u Ferdinandovom
ubistvu, pa su ga Crnogorci, bojeći se da glas o njemu ne stigne do Austrougarske, zatvorili, a onda ga tajno prebacili u Srbiju. Kao potporučnik, učestvovao je u povlačenju srpske vojske preko Albanije.

Godine 1919. vratio se u Sarajevo, a 1943. hapse ga ustaše. U zatvoru proživljava strašne torture. Preminuo je 29. maja 1943. od posljedica mučenja.

Gavrilo Princip je kaznu služio u češkom Terezinu, gdje je i umro 28. aprila 1918. godine. Pri kraju života veoma je oslabio, imao je 40 kilograma, zbog loših zatvorskih uslova, tamnovanja i mučenja.

Na zidu ćelije u kojoj je umro Princip je napisao: “Naše će sjene hodati po Beču, lutati po dvoru, plašiti gospodu…”.

A na zatvorskoj limenoj porciji, u znak sjećanja na noć uoči atentata kada su se vidovdanski heroji zakleli na grobu “mladobosanca” Bogdana Žerajića da će oni ostvariti njegovo započeto djelo, Gavrilo je urezao stihove: “Tromo se vreme vuče, i ničeg novog nema, danas sve kao juče, sutra se isto sprema. Pravo je rekao Žerajić, taj srpski soko sivi – Ko hoće da živi nek `mre, ko hoće da `mre nek živi”.

Posmrtni ostaci “vidovdanskih junaka” nakon Prvog svjetskog rata, 7. jula 1920. godine preneseni su i sahranjeni u zajedničkoj grobnici u Sarajevu da bi tek 1939. godine njihove kosti konačno bile položene u kapeli “Vidovdanskih heroja” na pravoslavnom groblju, u sarajevskom naselju Koševo.

Vlasti Kraljevine Jugoslavije postavile su spomen ploču na mjestu gdje je Princip izvršio atentat, ali su je okupatorske njemačke i ustaške snage, koje su došle u Sarajevo, uklonile 1941. godine i odnijele na dar nacističkom vođi Adolfu Hitleru.

Na istom mjestu, nakon Drugog svjetskog rata ponovo je postavljena spomen ploča na kojoj se nalazio natpis: “Sa ovoga mjesta 28. juna 1914. godine Gavrilo Princip je svojim pucnjem izrazio narodni protest protiv tiranije i vjekovnu težnju naših naroda za slobodom”.

Reviziju istorije, nakon njemačkih vojnika, nastavio je Alija Izetbegović, pa su spomen-ploča u proteklom ratu u BiH, 1992. godine maljem uništili pripadnici muslimanske vojske, kao i Principove otiske stopa na mjestu atentata koje su se nalazile ispred Muzeja “Mlade Bosne”.

Most u Sarajevu, nedaleko od mjesta atentata, 1918. godine dobio je naziv po Gavrilu Principu – Principov most, da bi ga nakon proteklog rata vlasti u Sarajevu preimenovale u Latinsku ćupriju.

I rodna kuća Gavrila Principa, koja je bila zapaljena u Drugom svjetskom ratu, a obnovljena 1964. godine i pretvorena u spomen-muzej koji je čuvao uspomenu na ovog hrabrog mladića, ponovo je zapaljena 1992. godine.

(Srna)