Marko Moravac iz Mravice odlikovan je sa tri ordena – Karađorđevom zvijezdom sa mačevima, zlatnom medaljom za hrabrost i ruskim ordenom Georgijevski krst četvrtog reda. Postoji podatak i da je za Moravca lična pohvala vojvode Stepe Stepanovića pročitana pred cijelom Drugom srpskom armijom Vojske Kraljevine Srbije
PRIREDILA: Tamara STOJANOVIĆ
Neobičnom ujedinjenju proglašenom prije stotinu godina u Prnjavoru prethodio je jedan od najznačajnijih istorijskih događaja za ovu opštinu, ulazak srpske vojske u grad 21. novembra i oslobođenje od austrougarske vlasti.
Udruženje ratnih dobrovoljaca 1912-1918, njihovih potomaka i poštovalaca, čuvajući od zaborava sjećanje na taj datum, prikupilo je brojne arhivske podatke koji svjedoče o učešću i doprinosu Prnjavora i njegovih stanovnika u borbi za oslobađanja ove opštine u Prvom svjetskom ratu.
Profesor istorije Dario Topić, koji je i najzaslužniji za prikupljanje arhivske građe, kaže da postoji nešto dokumentacije o Prnjavoru u Prvom svjetskom ratu.
Među značajnim ličnostima iz tog perioda je Cvjetko Popović, rodom iz Prnjavora, pripadnik organizacije “Mlada Bosna”, jedan od osuđenih učesnika atentata na austrougarskog prestolonasljednika Franca Ferdinanda.
Popović je uhapšen u Zemunu početkom jula 1914. godine, nakon čega je deportovan u Sarajevo. Na suđenju sa ostalim atentatorima 28. oktobra 1914. godine osuđen je na 13 godina zatvora.
Topić kaže da je učešće Popovića u atentatu bilo značajno jer je bio jedan od najbližih saradnika glavnih ljudi u organizaciji, na šta Prnjavorčani mogu biti ponosni.
“Kada je Sarajevski atentat izazvao takozvanu julsku krizu, u Prnjavoru nije bilo većih procesa, hapšenja i progona srpskog življa. Dolazi do zabrane rada srpskim društvima, plijenjena je njihova imovina, vjerovatno se aktivnost tadašnjih vlasti svodila na verbalna upozorenja i opomene srpskom stanovništu, kao i da su neki ugledni Srbi u Prnjavoru držani pod prismotrom, te počinje mobilizacija Srba u austrougarsku vojsku”, priča Topić.
Prema njegovim riječima, zanimljivo je da već 29. jula, samo dan nakon objavljivanja rata Srbiji, u Prnjavoru postoji krivična prijava za verbalno istupanje protiv cara Franje Josifa i Austrougarske protiv Stojka Gajića iz Velike Ilove. Gajić je bio prvi čovjek koji je saslušan pred Žandarmerijom u Prnjavoru.
“Od 29. jula do 21. novembra 1914. godine u Prnjavoru imamo 15 krivičnih prijava isključivo protiv Srba za verbalne istupe. Ti ljudi pred sudom uglavnom govore kako ne vjeruju u Austrougarsku, ne poštuju cara, kako će Srbija da pobijedi i slično. Listajući te dokumente shvatio sam koliko su bili hrabri jer se u to vrijeme za takve riječi gubila glava”, navodi Topić za Srnu.
Sa druge strane, u odnosu na jul, istorijski izvori pokazuju da je avgust 1914. godine u Prnjavoru bio mjesec saslušanja, pritisaka i sudskih procesa.
Već 3. avgusta u Palačkovcima zabilježen je pretres crkve i stana sveštenika Josifa Rakića, od kojeg austrougarske vlasti izuzimaju određene spise i pisma, a neki ljudi će se uskoro naći u prnjavorskom zatvoru. Iz septembra postoji spisak talaca iz Prnjavora koji su poslati u Brod, a neki i u Arad.
Topić se tokom svog istraživanja osvrnuo i na učešće Srba u austrougarskoj vojsci, koji su uglavnom pripadali raznim četama Druge austrougarske pješadijske brigade, za šta je podatke pronašao u inostranim arhivama.
“Nakon mobilizacije, obuka je bila u Beču i Budimpešti, a sa ovih prostora najviše ljudi išlo je na obuku u Linc i nešto u Grac. Nakon obuke slati su na tri fronta prema Rusiji, Srbiji i Italiji. Onima koje su slali prema Srbiji vjerovatno je zaprijećeno odmazdom u slučaju da se predaju srpskoj vojsci, te je to možda i razlog zašto neki ostaju dugo u savezničkom zarobljeništvu”, kaže on.
Jedan od podataka iz tog vremena je i da je oko 150 boraca sa ovog područja, isključivo Srba, bilo zarobljeno i nalazilo se u logorima širom Evrope. Ovaj broj je veći i nije konačan. Isto važi i za poginule i umrle.
Prema arhivskim podacima bilo je i 150 ranjenih, takođe, na strani austrougarske vojske.
“Neki od primjera su da se Milovan Popović iz Vijačana u novembru 1916. godine nalazio u zarobljeništvu u današnjem Uzbekistanu, Stojan Novarlić iz Velike Ilove tokom 1915. i 1916. bio je u logoru u Harkovu. Teodor Malinović iz Velike Ilove u martu 1916. nalazio se u zarobljeništvu u današnjem Turkmenistanu, Svetozar Vasilić iz Smrtića u martu 1916. bio je u logoru kod Vladivostoka…”, precizira Topić.
Srbi koji su se našli u ruskom zarobljeništvu pokazivali su interesovanje da se formiraju dobrovoljačke čete koje bi bile priključene srpskoj vojsci, ali im to nije odmah dozvoljeno.
“Presudan je bio januar 1916. godine, kada je u Odesi formiran srpski dobrovoljački odred sa ciljem da se postepeno prebaci u Grčku. Na tom putu su učestvovali u borbi kod Dobrudže u Bugarskoj, gdje je poginuo Radislav Topić iz Hrvaćana, i još nekoliko Prnjavorčana”, kaže Topić.
Prema podacima Udruženja, i u balkanskim ratovima učestvovao je izvjestan broj ljudi sa ovog prostora. NJihov broj tek treba da bude utvrđen.
Za zasluge na Solunskom frontu priznanja su dobili mnogi Prnjavorčani, između ostalih – Mirko Biljanović iz Prnjavora i Stojan Milić iz Drenove odlikovani su Karađorđevom zvijezdom sa mačevima, a Jevto Kuzmanović iz Vijačana nosilac je Albanske spomenice i Spomenice rata za oslobođenje i ujedinjenje 1914-1918.
Marko Moravac iz Mravice odlikovan je sa tri ordena – Karađorđevom zvijezdom sa mačevima, zlatnom medaljom za hrabrost i ruskim ordenom Georgijevski krst četvrtog reda. Postoji podatak i da je za Moravca lična pohvala vojvode Stepe Stepanovića pročitana pred cijelom Drugom srpskom armijom Vojske Kraljevine Srbije.
Tokom novembra 1918. godine srpska vojska je oslobodila najveći dio teritorije BiH, a 21. novembra – na Aranđelovdan, oslobođen je Prnjavor. Istog dana oslobođena je i Banjaluka.
SRNA
